Kokan Darshan : लक्षद्वीपमुळे, भारतातील प्राकृतिक सौंदर्याने युक्त पर्यटन स्थळांची चर्चा आता सुरू झालेली आहे. महाराष्ट्रात असलेल्या अनेक स्थळांमध्ये पर्यटकांना आकर्षित करणाऱ्या अनेक स्थळांमध्ये कोकण हे एक असे स्थळ आहे जे पृथ्वीवरील स्वर्गासारखे आहे. या लेखात आम्ही कोकणातील काही दुर्लक्षित ठिकाणांची माहिती देऊ.
read Article in any Language, You can use Google Translate. See above Top side given the Google Translate Box
Kokan Darshan
मानवी निर्मित अद्भुत गणना करण्यासारखे असलेले समुद्रात उभारलेले आणि तीनशे वर्ष अखंडपणे असलेले समुद्री किल्ले, उष्ण पाण्याची कुंडे, प्राचीन मंदिरे, कोरीव लेणी आणि पाषाण चित्रे यांनी आकर्षित केलेला भूभाग. मोत्यांच्या चुऱ्याच्या तुलनेत शुभ्र वाळूच्या आणि हिरव्यागार नारळी-पोफळींच्या महिरप लेवून उधाणणाऱ्या लाटांनी स्वागत करणारे एकापेक्षा एक सागरकिनारे, समुद्रालगतच्या डोंगररांगांना आच्छादणारे आणि शेकडो जातीच्या पशू-पक्ष्यांचे आश्रयस्थान ठरलेले हिरवगार जंगल, उकडीच्या मोदकांपासून फणसाच्या भाजीपर्यंत आणि कोंबडी-वड्यांपासून माशाच्या कढ़ीपर्यंत खवय्यांची रसनातृप्ती करणारी चविष्ट खाद्यसंस्कृती, गौरी- गणपतीपासून शिमगा-धुळवडीपर्यंत वर्षभर दणक्यात साजरे होणारे सण-उत्सव. हे सगळे असुनही ज्या प्रदेशातील अनेक ठिकाणे आजही पर्यटकांच्या यादीत प्राधान्याने नसतात, अशी जागा म्हणजे कोकण.महाराष्ट्राच्या ७०० किलोमीटरच्या किनारपट्टीला कोकण अस नाव दिल गेल आहे. कोकणच्या विशेषतांची यादी आकर्षक असलेली तरीही, राज्यातील आणि देशातील पर्यटक मात्र मॉरिशसपासून फुकेत-क्राबीपर्यंत जगभरातल्या किनाऱ्यांकडे चुंबकाप्रमाणे खेचले जातात; कारण कोकणातील माणकांची माहिती अनेक पर्यटकांना नाही. आजच्या सोशल मीडिया आणि गुगलच्या युगात खरोखरच ‘अज्ञात’ असे ठिकाण शोधूनही सापडत नाही; पण मानवी प्रवृत्तीनुसार इतरांनी शिफारस केलेल्या ठिकाणांकडे अनेकांचा ओढा असतो. सध्या उफाळलेल्या ‘पर्यटन वादा’ च्या निमित्ताने कोकणातील अनोख्या आणि वेगळ्या पर्यटन ठिकाणांचा हा आढावा घेतला आहे.
इसे जरूर पढ़ें:- mahabharat evidence in hindi : महाभारत का युद्ध सच में हुआ था इसका ठोस सबूत क्या है? इसका प्रबल संकेत देने वाला सबूत जिसे जानकर आप चौंक जाएंगे!
चिपळूणजवळच्या गुहागर-वेळणेश्वर-हेदवी ह्या प्रमुख पर्यटनस्थळांपेक्षा एक अनवरत आकर्षणी आहे 'बामणघळ', जी हेदवीच्या दशभुजा गणेश मंदिरापासून केवळ तीन किलोमीटर अंतरावर आहे. या स्थळी उमा-महेश मंदिर आहे, ज्याच्या मागे एक चढणी आहे. या चढणीवर चढल्यावर एक विशाल कातळ पठार दिसते. या कातळ पठाराच्या रांगेत एक नैसर्गिक घळ आहे, ज्याची उंची तीन फूट आणि लांबी ३०-३५ फूट आहे. भरतीच्या वेळी या घळीत पाणी वेगाने घुसते आणि त्याचा फवारा बाहेर उडतो. या अद्भुत जलस्तंभाचा अनुभव घेण्यासाठी भरतीची वेळ नक्कीच निश्चित करूनच तेथे जा.
कोकणातील विशेषता म्हणजे, रस्त्याच्या प्रवासापेक्षा जलप्रवासाचा अनुभव अद्वितीय असतो. आता कोकणात अनेक ठिकाणी 'फेरी' ची सुविधा उपलब्ध झाल्याने, जलप्रवासाचा अनुभव घेणे सोपे झाले आहे. गुहागरपासून गणपतीपुळ्याला रस्त्यावरून जाऊन ९० किलोमीटर अंतर पार करावे लागते, पण गुहागरजवळच्या तवसाळवरून जयगडसाठी फेरी घेतल्यास फक्त ५५ किलोमीटर अंतर पार करावे लागते. तवसाळ गाव शास्त्री नदी आणि अरबी समुद्राच्या संगमावर आहे. तवसाळच्या ग्रामदेवता असलेल्या श्रीमहामाई-सोनसाखळी देवीची यात्रा होळी पौर्णिमेला येथे प्रारंभ होते. तवसाळ गावात विजयगड किल्ला आहे, ज्याची मान्यता जयगडच्या उपदुर्ग म्हणून आहे. तवसाळच्या काळ्या वाळूच्या किनाऱ्यावर नाचणाऱ्या सागरलाटांमुळे तवसाळ ही कोकणवारीत एक अनोखे ठिकाण आहे.
1) बामणघळ: एक अनोखी जलयात्रा (Kokan Darshan)
चिपळूणजवळच्या गुहागर-वेळणेश्वर-हेदवी ह्या प्रमुख पर्यटनस्थळांपेक्षा एक अनवरत आकर्षणी आहे 'बामणघळ', जी हेदवीच्या दशभुजा गणेश मंदिरापासून केवळ तीन किलोमीटर अंतरावर आहे. या स्थळी उमा-महेश मंदिर आहे, ज्याच्या मागे एक चढणी आहे. या चढणीवर चढल्यावर एक विशाल कातळ पठार दिसते. या कातळ पठाराच्या रांगेत एक नैसर्गिक घळ आहे, ज्याची उंची तीन फूट आणि लांबी ३०-३५ फूट आहे. भरतीच्या वेळी या घळीत पाणी वेगाने घुसते आणि त्याचा फवारा बाहेर उडतो. या अद्भुत जलस्तंभाचा अनुभव घेण्यासाठी भरतीची वेळ नक्कीच निश्चित करूनच तेथे जा.
कोकणातील विशेषता म्हणजे, रस्त्याच्या प्रवासापेक्षा जलप्रवासाचा अनुभव अद्वितीय असतो. आता कोकणात अनेक ठिकाणी 'फेरी' ची सुविधा उपलब्ध झाल्याने, जलप्रवासाचा अनुभव घेणे सोपे झाले आहे. गुहागरपासून गणपतीपुळ्याला रस्त्यावरून जाऊन ९० किलोमीटर अंतर पार करावे लागते, पण गुहागरजवळच्या तवसाळवरून जयगडसाठी फेरी घेतल्यास फक्त ५५ किलोमीटर अंतर पार करावे लागते. तवसाळ गाव शास्त्री नदी आणि अरबी समुद्राच्या संगमावर आहे. तवसाळच्या ग्रामदेवता असलेल्या श्रीमहामाई-सोनसाखळी देवीची यात्रा होळी पौर्णिमेला येथे प्रारंभ होते. तवसाळ गावात विजयगड किल्ला आहे, ज्याची मान्यता जयगडच्या उपदुर्ग म्हणून आहे. तवसाळच्या काळ्या वाळूच्या किनाऱ्यावर नाचणाऱ्या सागरलाटांमुळे तवसाळ ही कोकणवारीत एक अनोखे ठिकाण आहे.
2) जयगड: कोकणाचा ऐतिहासिक रत्न (Kokan Darshan)
जयगडजवळच नांदिवडे गाव आहे. येथे श्रीकरहाटेश्वराचे सतराव्या शतकातले प्राचीन मंदिर आहे. या मंदिराच्या मागील बाजूला असलेल्या गायमुखाच्या कुंडात गोड पाणी आहे. मंदिराच्या जवळच 'बोभाटी गंगा' म्हणजेच एक स्थान आहे. शेकडो वर्षांपूर्वी येथे मोठा आवाज करीत गंगेचा प्रवाह अवतरला होता. पुढे राजापूरच्या गंगेप्रमाणेच येथेही दर वर्षी त्याच दिवशी गंगा अवतरत असे. मग मंदिराबाजूचे काही खडक तोडले गेले आणि गंगेचा प्रवाह थांबला. मंदिराच्या जवळच एका लहानशा टेकडीवजा उंचवट्याच्या माथ्यावर दीपगृह आहे. इंग्रजी राजवटीत निर्माण केलेल्या या दीपगृहाने या परिसराला अद्वितीय वैशिष्ट्य दिलेले आहे.
3) सिंधुदुर्ग: कोकणाचा पर्यटन रत्न (Kokan Darshan)
कोकणच्या सागर किनाऱ्यांचे अद्वितीय सौंदर्य आणि नजाकत सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात अनुभवायला मिळते. या जिल्ह्यात अनेक ऐतिहासिक किल्ले, प्राचीन मंदिरे आणि अप्रतिम सागरकिनारे आहेत, ज्यामुळे १९९९मध्ये सिंधुदुर्ग ह्या जिल्ह्याला भारतातील पहिल्या पर्यटन जिल्ह्याचे मान मिळाले. देवगडचा श्रीकुणकेश्वर, आडिवऱ्याची देवी महाकाली, आचऱ्याचा श्रीरामेश्वर, रेडीचा द्विभुज गणेश अशी प्राचीन मंदिरे आणि मालवण-तारकर्ली, देवबाग, निवती, वेंगुर्ला असे अद्वितीय सागरकिनारे, सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात पर्यटन आकर्षणांची भरभराट आहे.
देवगडचा हापूस आणि सागरकिनारा प्रसिद्ध आहेत; पण देवगडवरून मालवणकडे जाताना तांबळडेगचा सागरकिनारा अविस्मरणीय आहे. महामार्गापासून जरा आत असल्यानेच, या सागर किनाऱ्याकडे पर्यटकांची पावले वळत नाहीत. जे येतात, त्यांचे पाऊल येथून निघत नाही. तांबळडेगच्या किनाऱ्यावर माता गजबादेवीचे प्राचीन मंदिर आहे. या मंदिराजवळून दिसणारा सागरातला सूर्यास्त पाहण्यासारखा असतो. तांबळडेगचा किनारा आता ‘ऑलिव्ह रिडले कासवांच्या’ आश्रयस्थल म्हणून प्रसिद्ध आहे. या समुद्री कासवांच्या घरट्यांच्या संरक्षणाच्या उद्देशाने आणि त्यांच्या प्रजननाच्या प्रमोटनसाठी येथे कार्यक्रम चालविले जातात. तांबळडेगच्या पूर्वेकडे महामार्गावर मिठबाव हे गाव आहे. या गावातून वाहत येणारी अन्नपूर्णा नदी तांबळडेगजवळच समुद्रात समाविष्ट होते. या भागाला मिठबावचा किनारा म्हणतात. याच रस्त्यावर पुढे मुणगे हे प्राकृतिक सौंदर्याने भरलेले गाव आहे. प्राचीन काळात या स्थानावर ऋषी-मुनींचे निवास होते, म्हणून ‘मुनी ग्राम’ असे नाव होते, त्याचे विकास मुणगे झाले. या गावातील देवी भगवतीचे मंदिर प्रसिद्ध आहे. देवगड आणि मालवण या दोन तालुक्यांच्या सीमारेषेवरील मुणग्याचा सागरकिनाराही मोहीत करणारा आहे.
4) कोंडुराची गर्जना (Kokan Darshan)
कोकणच्या सौंदर्याचे वर्णन श्री. ना. पेंडसे, चिं. त्र्यं. खानोलकर यांच्या साहित्यातून अनुभवायला मिळते. त्यामुळेच पेंडशांच्या अफाट बापूची गारंबी अस्तित्वात नसलेलीही आंजर्ल्याजवळच्या आसूद आणि परिसराची भेट घेतल्यावर पुनर्प्रत्ययाचा आनंद घ्यायला मिळतो. खानोलकरांच्या कादंबरीत जिवंत झालेला ‘कोंडुरा’ अनुभवायला वेंगुर्ल्याजवळच्या कोंडुरावाडीची भेट घेतली पाहिजे. कोंडुरावाडीचा समुद्र खानोलकरांच्या साहित्याप्रमाणे आक्रमक, अंगावर येणारा आहे. कोंडुरावाडीतून पाण्याच्या दिशेने चालत जरी आपण ह्या किनाऱ्यावर पोहोचलो, तरी इथल्या काळ्या खडकांवर आपटून गर्जनारी लाट पाहिल्यावर, खानोलकरांच्या साहित्यातील गूढ प्रतिमांचा उलगडा व्हायला मदत होते. याच किनाऱ्यावर डोंगराचा एक भाग तुटून मोठा विवर निर्माण झालेला आहे. या विवरात वेगवान घुसणाऱ्या भरतीच्या पाण्याचा आवाज ऐकल्यावर समुद्राची ‘गर्जना’ म्हणजे काय, ते समजते. वेंगुर्ल्याहून कोंडुरावाडीकडे जाताना वाटेत वायंगणी-दाभोळीचा सुंदर समुद्रकिनारा दिसतो. पांढऱ्याशुभ्र पळणीचा हा रम्य किनारा पर्यटकांच्या गजबजाटापासून मात्र दूर आहे. शांत-निवांत वातावरणात तंद्री अनुभवायला ह्या किनाऱ्याची भेट घेतली पाहिजे. वेंगुर्ल्याहून शिरोड्याकडे जाताना मोचेमाड लागते. कोकणातील दशावतारी खेळ म्हणजे इथल्या लोककलेचा मानबिंदू. मोचेमाडकर मंडळींनी दशावतारी कलाप्रकारावर आपल्या अद्वितीय सादरीकरणाच्या माध्यमातून एक अद्वितीय प्रभाव निर्माण केलेला आहे. श्रीदेव गिरोबा, श्रीदेव करंडेखोल अशी पुराणकथांचे वलय लाभलेली देवस्थाने या गावात आहेत. हिरव्यागार वनश्रीच्या झूलांनी आपले आश्रय घेतलेल्या डोंगराच्या पायथ्याशी नारळ-माडांच्या गर्दीने घेरलेला मोचेमाडचा किनारा येथे दिसतो.
5) कोकणची ‘बॅकवॉटर’ (Kokan Darshan)
केरळ, एक पर्यटनाचे आदर्श राज्य, आणि कोकण यांची तुलना करताना, केरळच्या ‘बॅकवॉटर’च्या वैशिष्ट्यांची गुणवत्ता कोकणातील जलसफरीमध्ये सापडते. कुडाळ तालुक्यातील वालावल हे गाव हे त्यासाठी एक उत्तम उदाहरण आहे. एका बाजूला कुपीचा डोंगर आणि दुसऱ्या बाजूला कर्ली नदी, यांच्या मध्ये वसलेल्या वालावलचे प्राकृतिक सौंदर्य तुम्हाला मंत्रमुग्ध करेल. इतिहासात हे गाव कुडाळ प्रांताची राजधानी होती. गावाच्या प्राकृतिक सौंदर्याची मूल्यमापन केल्यावर, त्याची राजधानी म्हणजे तीच असावी असे वाटते. खानोलकरांच्या ‘चानी’ला रुपेरी पडद्यावर नेताना, व्ही. शांताराम यांनी वालावलमध्येच चित्रीकरण केले, ते यासाठीच. वालावलच्या कर्लीच्या खाडीतली जलसफर केल्यावर, कोकणची ‘बॅकवॉटर’ केरळच्या तुलनेत सुंदर आहे, हे खात्रीपूर्वक म्हणता येईल. "वालावल गावातील ग्रामदैवत श्रीदेवी माऊली, श्रीरामेश्वर, श्रीरवळनाथ, श्रीलक्ष्मीनारायण यांच्या मंदिरांची उपस्थिती आहे. त्यांच्यापैकी श्रीलक्ष्मीनारायण मंदिर हे अद्वितीय कोरीवकामाने निर्माण केलेले आहे. या मंदिराच्या गाभाऱ्यातील काळ्या पाषाणातले सहा सुबक-कोरीव खांब, अष्टवसू, गरुड-हनुमंत, द्वारपाल यांच्या देखण्या कोरीव मूर्ती डोळ्यांचे जणू पारणे फेडतात. मंदिराच्या गाभाऱ्यात कमळावर उभ्या असलेल्या श्रीविष्णूंची देखणी साजिरी मूर्ती पाहायला मिळते.
6) उत्तर कोकणचे वैभव (Kokan Darshan)
कोकण म्हणजे अधिकतः रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग असे जिल्हे आपल्या मनात येतात. परंतु, ठाणे-पालघर जिल्हेही कोकणाच्या भागात आहेत. पालघर, डहाणू, नरपड, केळवा माहिम, अर्नाळा, वसई, चिंचणी, तारापूर असे समुद्रकिनारे या भागात आहेत. तानसा अभयारण्य, जव्हार, दाभोसा धबधबा, गणेशपुरी-वज्रेश्वरी, अंबरनाथचे शिवमंदिर अशी अनेक पर्यटन आकर्षणे उत्तर कोकणात आहेत. ह्या स्थळांची विशेषता म्हणजे ती मुंबईहून खूप जवळ आहेत. इथल्या स्थानिक खाद्यपरंपराची वैशिष्ट्ये अत्यंत चविष्ट आहेत; म्हणूनच कोकणातील पर्यटनाचा विचारा करताना, ही ठिकानेही पाहायला हवीत.
स्थानिक कला, परंपरा, प्राकृतिक आकर्षणे, ऐतिहासिक स्मारक, प्राचीन कला आणि मंदिरे, स्वादिष्ट आणि विशिष्ट खाद्यपदार्थ यांच्या मुळे कोकण हे पर्यटकांसाठी एक सम्पूर्ण ‘पॅकेज’ ठरते. रेल्वे आणि जलमार्गावरील सुविधांमुळे कोकणात जाणे आता अत्यंत सोपे झालेले आहे. पर्यटकांच्या संख्येतील वाढ झाल्याने, सुविधांच्या प्रमाणातही वाढ झाली आहे, हे एक सामान्य अनुभव आहे. कोकणातील पर्यटनाचा विकास पर्यटकांच्या प्रतिसादांवर अवलंबून आहे. म्हणूनच, ह्या विकासाच्या प्रक्रियेत स्थानिक परंपरा, वैशिष्ट्ये, प्राकृतिक सौंदर्य आणि पर्यावरण यांचे संरक्षण होईल, ह्याची खात्री घेतली पाहिजे. ‘राष्ट्रदेवीचे निसर्गनिर्मित केवळ नंदनवन’ म्हणून ओळखलेल्या कोकणाची उपेक्षा थांबवण्यासाठी, पर्यटकांनी परदेशातल्या पर्यटनस्थळांचा मोह सोडला पाहिजे.
Read Also:-